Kalibrasyon ismi ilk olarak akıllara bir ölçme veya test cihazı ya da sistemlerinin belirli değerlere göre ayarlanması gelir. Genellikle ayar işlemi ile karıştırılır. Ölçme ile birinci dereceden ilgili olduğu için öncelikle ölçüm bilimini de biraz hatırlamakta fayda var.
Metroloji - Ölçüm Bilimi:
Kelime olarak metreden türetilmiş olup, anlamı Ölçme Bilimi’dir. Ölçme ise bilinmeyen bir büyüklüğün değerini öğrenmek için, bu büyüklüğü bilinen bir büyüklük(standart) ile karşılaştırma ve bir değer belirleme işlemidir.Metrolojinin görevi; bütün ölçme sistemlerinin temeli olan birimleri (SI ve türevleri) tanımlayarak bilim ve teknolojinin kullanımına sunmak ve yapılan bütün ölçümlerin güvenilirliğini ve doğruluğunu sağlamaktır.20 Mayıs 1875"de Paris"de Metre Konvansiyonu"nun imzalanmasından sonra bir bilim dalı olarak kabul görmeye başlamıştır. (Metre konvansiyonunun yapıldığı 20 Mayıs günü "dünya metroloji günü" olarak kutlanmaktadır".)
Bu tarihten sonra diğer temel birimler de (Kütle temel birimi - kilogram, Zaman temel birimi - saniye, Sıcaklık temel birimi - Kelvin, Elektrik akımı temel birimi - Amper, Aydınlatma şiddeti temel birimi - candela ve Madde miktarı temel birimi - mol tanımlanarak uluslararası birim sistemi SI(Système International d"Unités) oluşturulmuştur.
Diğer ölçüm büyüklüklerinin birimleri ise bu yedi temel birimden türetilmiş olduklarından "türetilmiş ölçüm birimleri" olarak tanımlanırlar.
Kalibrasyon
Belirli koşullar altında, bir ölçme cihazı veya bir ölçme sisteminin gösterdiği değerler veya, bir maddi ölçüt veya bir referans malzemenin verdiği değerler ile ölçüm standartları ile gerçekleştirilen ve bunlara karşılık gelen değerler arasındaki ilişkiyi kuran işlemler dizisi olarak tanımlanır. Başka bir ifadeyle kalibrasyon, bir ölçme cihazının göstergesinin, ölçülen büyüklüğün gerçek değerinden sapmasını belirlemek ve belgelendirmek anlamını taşır. Kalibrasyon aslında bir gözlemdir ve ayar işlemi içermez. Kalibrasyon işleminde bütün ölçümler en üst seviyedeki standarda zincirleme bağlanır. Buna izlenebilirlik(traceability) denir. Ölçme cihazının gösterdiği ölçüm değeri ile ilgili ölçme büyüklüğünün ulusal standartla karşılaştırılması kademeler halinde sağlanır. Kademelerin her birinde, ölçme cihazı; ölçüm sapması daha önceden bir üst seviye standartla kalibre edilerek belirlenmiş bir standart ile karşılaştırılır ve yaptığı hata belirlenir. İzlenebilirlik sayesinde herhangi bir yer ve zamanda yapılan ölçümlerin,başka bir yer ve zamanda yapılan ölçümler ile uyumluluğu sağlanır.
Endüstri devriminin ilk başlarında birbirleriyle bütünlenen parçalar aynı yer ve aynı zamanda yapılıyordu.Bu nedenle farklı yer ve zamanlarda yapılan ölçümlerin uyum sorunu yoktu.1850’lerde Amerika’da Eli Whitney silah parçalarının farklı yerlerde üretimini gündeme getirince ölçümlerin uyumu gerekli hale geldi.İngiltere’de Joseph Whitworth vida ve somunların birbirleriyle değiştirilerek kullanımına öncülük etti.Zamanımızda parçaların farklı yer ve zamanlarda üretilerek başka yer ve zamanlarda bütünlenmesinin gerekliliği kalibrasyon önemini artırmıştır.
Kalibrasyonla ilgili bir başka kavram ise akreditasyondur. Akreditasyon, bir kalibrasyon laboratuarının akreditasyon kuruluşuna beyan ettiği kapsamındaki yaptığı kalibrasyonlarda; referans cihaz, yöntem, ortam şartları, standart, personel, izlenebilirlik, sistem ve dokümantasyon konularında yeterli yapılanmaya sahip olduğunun akreditasyon kuruluşu tarafından onaylanması demektir.Labaratuar akreditasyonu,labaratuarların yeterliliğinin resmi olarak tanınmasını sağlayarak müşterilere güvenilir deney,analiz ve kalibrasyon hizmetlerini belirleme ve seçmede kolay biir yöntem sunar.
Ülkemizde labaratuar akreditasyonu TÜRKAK tarafından TS EN ISO/IEC 17025 " Deney ve Kalibrasyon Laboratuvarlarının Yeterliliği için Genel Şartlar" ına göre yapılır. Kalibrasyon labaratuarları sonuçları kalibrasyon sertifikası ile dökümante eder.
Hava aracı bakım organizasyonu tesis gerekliliklerinde kuruluş, onay kapsamındaki bakımları yapmak için gerekli alet, ekipman ve malzemeyi temin ederek, standartlara uygun şekilde kontrol ve kalibre edilmesini sağlamak ve kullanıma hazır bulundurmak durumundadır. İşte bu durumda kalibrasyon havacılık sektörü için önem arz eder. Bakım sürecinde birçok alanda ölçüm ve test cihazı kullanılmaktadır. Cihazların,aletlerin periyodik kalibrasyonu bakım ve uçuş emniyetini etkilemektedir. Teknisyenin emniyetli bakım sürecini gerçekleştirmesi kullandığı alet/tool ya da cihazla doğrudan ilgilidir. Referans dökümanda yazan değerlere göre işlem yapılması,öncelikle teknik personelin elinde kullandığı aletin doğru ve güvenilir bir şekilde kalibre edilmesiyle başlar.Bu yüzden kalibrasyon uçak bakım süreci için çok önemlidir. Aletlerin kalibrasyonunda oluşabilecek bir hata çok büyük zarara neden olabilir.
Örneğin, bakım kuruluşu envanterinde bulunan bir torkmetre, laboratuardan hatalı bir şekilde kalibre edilmişse o torkmetreyle yapılan tüm işler hatalı olur.Teknisyen, kullandığı dökümanda yazan değeri uyguladığını zanneder fakat bambaşka bir değerle işlem yapmış olur.Bu da eğer o torkmetreyle vida sıkmışsa ya gevşek sıkmasına (ki bu durum uçak havadayken titreşimle vidanın düşmesine neden olabilir) ya da fazla sıkmasına, malzemeye uçağa ya da komponente ciddi hasar vermesine neden olur. Başka bir durum kalibrasyonu hatalı bir multimetreyle ölçüm veya test yapılması yine ciddi sıkıntıdır.Akım, gerilim veya direnç gibi büyüklüklerin ölçülmesinde kullanılan multimetre gibi ölçüm cihazlarının bu büyüklükleri hatalı okuması, o multimetreyle yapılan tüm işlerin hatalı olmasına neden olur.Teknik personelin kullandığı ekipmanı çok iyi tanıması, eğer kalibreli bir cihaz ya da alet ise daha da dikkatli olması gerekir. Burda üzerine düşen eline aleti aldığı anda ilk olarak kalibrasyon etiketine bakmasıdır.Kalibrasyon tarihinin kontrolü yapılmalıdır. Kalibrasyon süresi dolmuş bir cihazla kesinlikle işlem yapılmamalı,derhal ilgili kalibrasyon birimine cihaz gönderilmeli,kısaca uçak bakım sürecinden cihaz uzaklaştırılmalıdır.Cihazın görünüşünde fiziki olarak bir hasar olabilir,yere düşürülmüş olabilir, veya fonksiyonel bir test ekipmanının ölçümlerinde şüphe uyandıran durumlar olabilir.Yani cihazın üzerinde faal kalibrasyon etiketi olması onun kesinlikle sağlam olduğu anlamına gelmez.Bu gibi durumlarda da cihaz kullanılamaz,tekrar kalibrasyon labaratuarına gönderilmeli,kalibrasyon işlemi ve gerekirse tamir veya ayar işlemi yapılıp tekrar kalibrasyonu yapılmalıdır.Tabi bu süreçler anlaşmalı laboratuarın yetki kapsamıyla doğrudan ilgilidir.Gereken durumlarda yurt içi/yurtdışı tamir ayar ve kalibrasyon hizmetleri satın alınabilir.
Teknisyenin dikkat etmesi gereken bir diğer önemli konu kalibrasyon sertifikasıdır.Elindeki cihazın hangi ölçüm aralığında geçerli olduğunu, cihazın güncel kalibrasyon sertifikasına bakarak anlayabilir.Yani cihaz geniş kapsamlı bir cihaz olabilir fakat hangi değerlerde hangi fonksiyonlarında hangi ölçüm aralığında kalibre edilmiş,teknisyen bunu sertifikadan inceleyerek bulabilir.Yapılan işe göre değişiklik gösterebilen değerler olabilir.Örneğin, bir sıcaklık ölçer 0°C den 1200°C ye kadar sıcaklığı ölçebiliyor olsun.Eğer bu sıcaklık ölçer sadece 0°C ve 600°C arasında kalibre edilmişse 600°c üzerindeki değerlerde kullanılamaz. Cihazın üreticisinden gelen özelliği gereği ölçebiliyor olması onun faal olarak kullanılabilir olduğu anlamına gelmez.Cihazın güncel sertifikasında hangi değerlerde kalibreli olduğu, ne gibi sonuçlar verdiği incelenmeli ona göre yapılacak işe uygun mu değil minin kararı verilmelidir.Bunun içinde işe başlamadan önce ilgili cihazın ya da aletin kalibrasyon sertifikası detaylı olarak incelenmelidir.