GEÇMİŞTEN BUGÜNE
PRATT & WHITNEY UÇAK MOTORLARI
Türk Hava Yolları’nın, filosunda bulunan B737 ailesi ve A320 ailesi tek koridorlu uçaklara ilave olarak almak istediği, daha az yolcu kapasiteli ve daha düşük menzilli yolcu uçakları için üzerinde durulan, Kanadalı Airbus A220 ve Brezilyalı Embraer ERJ195 yolcu uçaklarının ortak noktası, ABD li Pratt & Whitney firması tarafından üretilen yeni nesil jet motorlarını kullanmaları.
PW adıyla da bilinen Pratt & Whitney firması, günümüzde Raytheon Technologies grubunun altında faaliyet gösteriyor. Pratt & Whitney adı, 1860 yılında, Connecticut eyaletinin Hartford şehrinde “The Pratt & Whitney Company” yi kuran Francis A. Pratt ve Amos Whitney’den geliyor olsa da bu firma 1925 yılına kadar dikiş makinaları imalatı ve silah üretim tezgâhları imalatı yapmış. 1925 yılında, Fredirick Rentschler adında, Wright Havacılık’ta çalışmış bir müteşebbis, Pratt and Whitney Makina İmalat firmasına uçak motoru üretimi için iş birliği teklifi getirmiş. Yapılan anlaşma kapsamında, Pratt & Whitney firması, Fredirick Rentschler’e $250,000 sermaye, motorun geliştirilmesi ve üretimi için fabrikasında yer ve üreteceği motorlarda Pratt & Whitney adının kullanılması hakkını vermiş. Hava Aracı Motorları üreticisi “Pratt & Whitney Aircraft Company” nin başlangıcı, 1925 yılında yapılan bu anlaşmaya dayanıyor.
Pratt & Whitney Aircraft firmasının ürettiği ilk motor, 600 beygir gücünde (450 kW) bir motordu ve R-1340 Wasp (Yaban Arısı) adını taşıyordu. Firma, 1926 yılının Ekim ayında, Wasp motoru için, ABD donanmasından 200 adet sipariş aldı. Dokuz silindirli, radyal tasarımlı, hava soğutmalı ve 22 litre silindir hacmine sahip, R-1340 Wasp motorlarından 1925 ile 1960 yılları arasında, toplam 34966 adet üretilmiştir. Yüksek performanslı Wasp motoru, Amerikan havacılığı için büyük bir devrim anlamına geliyordu. Çok sayıda Amerikan üretimi uçağın yanı sıra, Almanların ünlü Junkers Ju-52 yolcu uçaklarında da R-1340 Wasp uçak motorları kullanılmıştır. ABD’li ünlü rekortmen bayan havacı Amelia Earhart da, R-1340 Wasp uçak motoruna sahip bir Lockheed Vega uçağı kullanıyordu. R-1340 Wasp modeli uçak motorunu takip eden, R-985 Wasp Junior motoru da çok başarılı oldu. 16 litre silindir hacmine sahip bu motor Wasp motoruna göre daha küçüktü ve 450 beygir gücündeydi. R-985 Wasp Junior motorundan da 1929 ile 1953 yılları arasında 39037 adet üretilmiştir. Pratt & Whitney’in ürettiği daha büyük, daha güçlü, hava soğutmalı bir radyal tip uçak motoru da, R-1690 Hornet (Eşek Arısı) uçak motorudur. Hornet motoru 27,7 litre silindir hacmi ve 760 beygir gücü ile, daha büyük bir Wasp motoruydu. R-1690 Hornet (Eşek Arısı) uçak motoru, İtalya’da lisansla Fiat A.59 ve Almanya’da BMW 132 adıyla üretilmiştir. Almanya, İkinci Dünya Savaşı nedeniyle, ABD silah ambargosu ile karşılaşmış ve PW uçak motoru teknolojisini geliştirerek kendi uçak motoru teknolojisini oluşturmuştur. Pratt and Whitney firması, motor geliştirme ve imalat çalışmalarına hiç ara vermemiş ve daha büyük uçaklar için, daha güçlü motorlar üretmiştir.
R-4360 Wasp Major modeli uçak motoru
Pratt & Whitney firmasının 1944 yılında, İkinci Dünya Savaşında ilk üretimini yaptığı, R-4360 Wasp Major modeli uçak motoru, dört sıralı radyal tasarımlı bir motordu ve 4300 beygir gücündeydi. Bu güçlü motor sayesinde, Boeing 377, Boeing B-50 Superfortress, Boeing C-97 Stratofreighter, Convair B-36, Fairchild C-119 Flying Boxcar uçaklarının üretilmesi mümkün olmuştur. R-4360 Wasp Major modeli uçak motorundan 18,697 adet üretilmiştir. Motor teknolojisinin geleceği gaz türbinli motorlardadır ve Pratt & Whitney firması da bunu iyi bilmektedir. İngiliz Rolls Royce firmasının ürettiği üçüncü turbojet motor modeli olan Rolls Royce Nene modeli uçak motoru, Pratt & Whitney tarafından J42 adı ile üretilmiştir ve 1947 yılında, Grumman F9F Panther uçaklarında kullanılmıştır. J42 turbojet motoru, 5000 lbf itki üretebiliyordu ve o zamanın en güçlü turbojet motoruydu. İlk defa 1950 yılında üretilen J57 / JT3C turbojet motoru, 12030 lbf itki üretebiliyordu. 21170 adet üretilen J57 / JT3C turbojet motoru Boeing 707, Douglas DC-8 yolcu uçaklarında, McDonnell F-101 Voodoo, North American F-100 Super Sabre, Vought F-8 Crusader savaş uçaklarında, Boeing B-52 Stratofortress bombardıman uçaklarında ve Boeing KC-135 Stratotanker tanker uçaklarında kullanılmıştır.
Pratt & Whitney, 1958 yılında, geliştirdiği turbofan tipi motoruna JT3D adını vermiştir. 17000 lbf itki sağlayan ve 8600 adet üretilen JT3D motoru, daha ziyade J57 / JT3C turbojet motoru kullanan uçakların motorlarının turbofan tipi motorlar ile değiştirilerek modernizasyonu için kullanılmıştır. Teknolojinin geliştirilmesi ile, daha güçlü turbofan motorlar üretmek mümkün olmuştur. 1966 yılında Boeing B747 Jumbo Jet uçağı için geliştirilen JT9D yüksek bypass oranlı turbofan motoru 56000 lbf itki üretmekteydi ve aralarında Airbus A300/A310, Boeing 747, Boeing 767 ve McDonnell Douglas DC-10 uçağının da bulunduğu çok sayıda yolcu uçağında kullanıldı. JT9D turbofan motorundan, 3200 adet üretilmiştir.
Pratt & Whitney PW4000 modeli turbofan motoru
JT9D turbofan motoru geliştirilerek, 1984 yılında PW4000 motoru üretilmiştir. 90000 lbf itkiye sahip olan PW4000 motorundan günümüze kadar 3000 adetin üzerinde üretilmiştir. Bu motor, aralarında Airbus A300-600/Airbus A310, Airbus A330, Boeing 747-400, Boeing 767/KC-46, Boeing 777, McDonnell Douglas MD-11 ve Scaled Composites Stratolaunch uçaklarının da olduğu, çok sayıda uçakta kullanılmaktadır. Pratt Whitney firmasının, A380 uçağında kullanılmak üzere, General Electric firması ile işbirliği yaparak ürettiği GP7000 motoru, 81500 lbf itki üretebilmektedir. A380 uçakları için Rolls Royce firmasının ürettiği Trent 900 uçak motoru seçeneği de mevcuttur.
IAE V2500 modeli turbofan motoru
Pratt ve Whitney firmasının ürettiği uçak motorları içinde, V2500 modeli turbofan motorlarının ticari başarısı dikkat çekicidir. Airbus firmasının A319, A320 ve A321 modeli tek koridorlu yolcu uçaklarında kullanılması için geliştirilen V2500 Turbofan Motoru projesi, Pratt & Whitney, Alman MTU, İtalyan Fiat Avio, İngiliz Rolls Royce ve Japon JAECO’nun da içinde bulunduğu beş ortak firma ile başlamıştı.
International Aero Engines (IAE- Uluslararası Havacılık Motorları) adı verilen ortaklıkta, günümüzde PW, MTU ve JAECO yer almaktadır. JAECO ismi ise, Japon Havacılık Motorları Şirketinin baş harflerinden oluşmaktadır. Bu şirketin ortakları arasında, Kawasaki Ağır Sanayi Şirketi, Ishikawajima-Harima Ağır Sanayi Şirketi, Mitsubishi Ağır Sanayi Şirketi bulunmaktadır. IAE Ortağı üç şirket, V2500 motorunun farklı modüllerini üretmektedir.
Motora V2500 isminin verilmesi de ilginçtir. “V”, roma rakamları ile 5 demektir, ilk projede yer alan beş ortağı temsil etmektedir. 2500 ise, ilk olarak sertifiye edilen motorun 25000 lbft olan itki gücünü temsil etmektedir. V2500 motorunun özelliği, itkisinin 23,040 ile 33,000 lbf arasında ayarlanabilir olmasıdır. Dolayısı ile, filosunda A319, A320 ve A321 uçaklarından bulunduran bir havayolu firması, tüm uçakları için tek bir tip uçak motoru kullanabilmektedir. Bu özellik, yedek olarak alınması gereken motor sayısını azaltmakta ve motorların bakım maliyetini de yedek parça çeşitliğine ihtiyaç duyulmadığı için azaltmaktadır.
Geared Turbofan (GTF) adı verilen düşük operasyon maliyetli dişli turbofan teknolojisinin gelişmesi ile, Pratt ve Whitney Firması, PW1000G ailesi dişli turbofan motorları üretmeye başlamıştır. A320 Neo ailesi için geliştirilen PW1100G dişli turbofan motorlarının itkisi, 24,000 lbf ile 35,000 lbf arasında ayarlanabilmektedir. Pratt ve Whitney Firması, Rus Irkut MC-21 yolcu uçağı için PW1400G modeli dişli turbofan motorlarını, Airbus A220 yolcu uçağı için PW1500G modeli dişli turbofan motorlarını, Embraer E-Jet E2 190/195 yolcu uçağı için PW1900G modeli dişli turbofan motorlarını, Embraer E-Jet E2 175 yolcu uçağı için PW1700G modeli dişli turbofan motorlarını, Mitsubishi SpaceJet M90/M100 yolcu uçağı için PW1200 modeli dişli turbofan motorlarını üretmektedir.
Pratt & Whitney firması, dünya jet motoru piyasasında, General Electric firmasının ardından ikinci büyük firmadır. Rolls Royce ve Saffrane (CFM ortağı) motor firmaları da jet motorları piyasasında etkili firmalar arasındadır.