Havacılıkta İnsan Faktörünün Etkisi ve İletişim
Günümüzde insan performansını geliştirme çabaları kapsamında yer alan insan hatasını önleme ve kontrol, havacılığın en önde gelen alanlarından birini oluşturmuş; geleneksel anlayıştaki pilot hatası yerine, modern anlayışta emniyete daha geniş bir açıdan yaklaşılarak insan hatası kavramı incelenmeye başlanmıştır. Buradan hareketle insanın olduğu yerde hata olacağı ve bu hatayı asgari kabul edilebilir ölçüler içerisine çekmek için insanın üzerinde yeni baskılar oluşturmak yerine onu eğiterek motivasyonu arttırarak sonuca ulaşmanın daha doğru yol olacağı yaklaşımı kabul edilerek Ekip Kaynak Yönetimi – EKY (Crew Resource Management - CRM) eğitim programları geliştirilmiştir.
Günümüzde gelinen noktada uçak kazalarını azaltmanın yolu, insana ait faktörlerden kaynaklanan nedenlerin azaltılmasından geçmektedir. Havacılık sektöründe insan faktörlerine başlıklar altında değinilmiştir. Uçak kazalarında insan faktörünün kişisel boyutu yanında, kaynakların görevin icrası için maksimum verimlilikte ve emniyetli bir uçuş için uygun kullanımını içeren yönetim faktörü boyutu da önemli bir yere sahiptir. Ekip kaynak yönetimi insan başta olmak üzere eldeki tüm kaynakları emniyetli ve etkin bir uçuş hedefi doğrultusunda yönlendirmek amacındadır. Bu hedefe varmak için kimin haklı olduğu değil; neyin doğru olduğu, birlikte çalışmanın neden gerektiği, birlikte çalışırken nasıl davranmak gerektiği gibi hususlar ön plana çıkmaktadır. Neye ihtiyacımız var, ne zaman ihtiyacımız var, nasıl yapılacak gibi soruların cevapları ekip kaynak yönetimi ile bulunmaya çalışılmaktadır.
Günümüzde ekip kaynak yönetimi, emniyetli ve yüksek performanslı uçuş görevlerinin yapılmasında çok önemli bir paya sahip olmaya başlamıştır. İnsan, makinelerle çalıştığı sürece kimi zaman kendisi ile kimi zaman diğer bireylerle kimi zaman da sistemle çatışmaya girmekte ve doğal olarak hata yapmaktadır. Bu çatışmaları yaşayan bireyin görev sorumluluğu; emniyet, etkinlik ve ekonomi ile sıkı ilişki içerisindedir. Birey bu sorumluluğu yerine getirmek için ekip içinde rol almak ve rolünü başarı ile yerine getirmek zorundadır. Sektörde çalışan her kişi sıfır hata gerektiren bir iş yaptığının bilincinde olmalı ve bunu kültür haline getirmelidir.
CRM’de öne çıkan önemli noktalar şunlardır:
Ekip Kaynak Yönetimi Eğitimi’nin genelinde; pozitif tepkiler ürettiği, öğrenmeyi sağladığını ve arzu edilen davranışsal değişimleri geliştirdiği belirtilebilir.
Havayolu şirketleri personeline ekip kaynak yönetimi eğitimi verilirken, özellikle kokpit ve kabin ekibi, hava trafik kontrolörleri, harekat uzmanları vb. ilişkisini ele almak adına ekip çalışması yaptırılmaktadır. Eğitim sonunda yaşanan aksaklıkların birbirlerine aktarılarak bu hataların tekrar tekrar yapılmasının önüne geçilmesi hedeflenmektedir.
İnsanların yetenekleri, iş yapış tarzları bilgi ve eğitim düzeyi, heyecanı, duyarlılığı, dikkati, stresi, kişilik özellikleri ve sağlığı uçuş emniyetini en çok etkileyen unsurlardan sadece bazılarıdır. İnsan faktörü tam olarak tanımlanamasa bile bu etkiler gözden geçirildiğinde tanımına biraz olsun yaklaşılabilir. Meydana gelmiş olan kazalar incelendiğinde, insan faktörünün günümüzde yüzde 70-80 gibi düzeylerde olduğu, üzerine gidilmesi ve kontrol altına alınması gereken bir unsur olduğu dikkat çekmektedir. Buradan yola çıkarak, herhangi bir kaza riskini en aza indirgeyen en büyük faktör yine bizzat ilgili uçuşu yapan pilot, hava trafik kontrolörü, kabin memuru, harekat memuru, yolcu hizmetleri memuru, yer görevlilerine kadar tüm sektör çalışanlarını etkilemektedir.
Havayolu taşımacılığında uçuş operasyonlarını birçok departmanda görevli insan kaynağının meydana getirdiği bir ekip gerçekleştirmektedir. Emniyetli bir uçuş operasyonun gerçekleştirilmesi için hava trafik kontrolörü, pilot, kabin memuru, yer hizmeti görevlisi arasında sürekli bir iletişim gerçekleşmektedir. En küçük bir iletişim hatası büyük kazalara neden olabilmektedir.
Örnek bir kaza kırım olayından bahsedecek olursak Şubat 1982 tarihinde, United Havayolları’nın 99 sefer sayılı ve U.S. AIR‘in
25 ve 199 sefer sayılı uçaklar birbirlerine çok yakın aralıklarla kalkış için ruleye başlamışlardır. Kalkış için geçilme verilmiş 199 sefer sayılı uçak beklerken yakıt tasarrufu yapabilmek için bir motor durdurmuştur. Motor tekrar çalıştırıldığında ise patlamalı bir ses çıkmış, motorun çalışması esnasında motorun arkasında alev uzaması olmuş ve kıvılcım çıkmıştır. Hemen onun arkasından 25 sefer sayılı uçağın pilotu kule frekansından önündeki uçağı ima ederek sağ motorunda yangın var diye ikaz etmiştir. O sırada 199 sefer sayılı uçak pisttedir ve kalkış için hazırdır. 199 sefer sayılı uçak motorunun yandığını düşündüğü için kalkıştan vazgeçme hızını aştığı halde kalkmaktan vazgeçmiş ve uçak pistten çıkarak çamura saplanmıştır. (NTSB, 1982 :154 National Transportation Safety Board)
Sektörde çalışan kişilerin görevlerini yerine getirirken iletişimle ilgili ögeleri bilmesi ve iletişim becerilerini geliştirmesi gereklidir. Kaza kırım raporlarına göre; havacılığın gelişmeye başladığı ilk zamanlarda teknik nedenlerle oluşan kazalar artık yerini insan faktörüne bırakmıştır denilebilir. Elbette ki burada insan faktörü yalnızca iletişim değil, sektöre özgü çalışma anlayışında, vardiya kavramını önemli hale getirmiştir. Buna bağlı olarak uçuş operasyonlarının sayısına göre artan iş yükü, zaman baskısı, dikkat dağınıklığı, uykusuzluk, beslenme ve beslenme alışkanlıkları, motivasyon, alkol ilaç madde kullanımı ve stres büyük artış göstermiştir
Dikkat dağınıklığı gerek sosyal hayatımızda gerekse iş hayatımızda karşımıza çıkabiliyor. Zaman zaman her bireyde olabildiği gibi havacılık sektörü gibi yoğun dikkat ve otokontrol gerektiren sektörlerde hayati önem taşımaktadır.
Dikkat dağınıklığına neden olan şeyleri sayabilmek mümkün değildir. Çünkü kişinin cinsiyeti, yaşam tarzı, kültür seviyesi
gibi birçok parametrede değişkenlik gösterebilir.
Yolcu hizmetleri memuru olarak görev yapan bir anne, bebeğini emanet edemiyorsa çalışma saatleri içerisinde sürekli olarak bebeğini düşünüp yanlış check-in yanlış vize girişi yapabilir. Ya da aynı kontuarda görev yaptığı kişinin masasının dağınık olması gibi basit görünen bir durum dikkat dağınıklığına sebep olabilir.
Dikkat dağınıklığı, insan performansını olumsuz etkileyen bir faktördür. Bunun önüne geçmek için kullanılabilecek en etkili yöntem, çalışırken doküman üzerinde işaretlemeler yapmaktır. Buna ilave olarak dikkatin başka bir yere kaydığı an hatırlanıyorsa, bu anın en az üç adım gerisine giderek işe devam etmek etkili bir yöntemdir.
Sonuç olarak havacılık sektöründe emniyetin öncelikli ve en önemli şey olduğu düşünülürse; uçuş öncesi, uçuş esnası ve uçuş sonrasında tüm görevli personelin dikkatinin en üst düzeyde olması gerekir. Büyük kazaların nedenlerine baktığımızda, dikkat dağınıklığının sebep olduğu birçok kaza raporuna ulaşılabilmektedir.
Uyku, uykusuzluk, çok uzun çalışma saatleri, vardiyalı çalışma sisteminde dinlenme sürelerinin iyi ayarlanamaması, olumsuz beslenme alışkanlıkları, alkol kullanımı ve bunlarla oluşabilecek stres havacılık sektöründe çalışan personeli fazlasıyla olumsuz etkileyecektir.
Strese sebep olabilecek etkenlere yukarıda bahsettiklerimizin yanı sıra; sigara kullanımı, sağlık problemleri, bilgi eksikliği, korku, yalnızlık hissi, kötü uçuş şartları, meteorolojik hadiseler, gürültü, yüksek irtifa etkisi, iş ortamındaki çatışmalar, ailevi nedenler, işten çıkartılma korkusu, gelirin tatmin etmemesi gibi fizyolojik, bilişsel, çevresel, psikolojik, örgütsel stres kaynakları gösterilebilir.
Havacılıkta kaza ve kırım raporları incelendiğinde doğrudan ya da dolaylı yönden insan faktörünün etkisi görünmektedir.
Bu kapsamda hem sektör çalışanlarına hem de sektörde hizmet veren işletmelere önemli görevler düşmektedir. Havacılık sektöründe yer almak isteyen her bireyin, sorumluluk bilinci yüksek olarak, beden ve ruh sağlığına daima muhakkak dikkat etmeleri gerekmektedir. Beslenme, uyku düzeni, zaman yönetimi konusunda dikkatli olmaları, havacılık sektörü sıfır hata gerektirir bilincinde olmaları, emniyetsiz gördüğü durumları korkmadan raporlayabilmeleri ve etkin iletişim becerileri yüksek kişiler olmaları gerekmektedir.
İşletmeler ise çalışan performansını izlemeli, zaman baskısını maksimum oranda azaltmaları, vardiya planlamalarını yaparken özenli ve adil davranmaları, çalışma saatlerini insan performansına etkilerini gözeterek düzenlemeleri, şirket özlük haklarının çalışanı mümkün olduğunca tatmin edebiliyor olmasına dikkat etmeli ve daha da önemlisi bunu şirket kültürü haline getirebilmeleri gerekmektedir.
Kaynakça:
Cüceloğlu, D. (2006). İnsan ve Davranışı. Psikolojinin Temel Kavramları. Remzi Kitabevi: İstanbul
Havaş Ground Service SMS Bülteni
NTSB, 1982: 154 National Transportation Safety Board
Şekerli, E.B. (2018). Performansı Etkileyen Faktörler, E. Gerede(Ed.), Havacılık Emniyeti İçinde (54-132-157.ss) Anadolu Üniversitesi: Eskişehir
THY Uçak Bakımında İnsan Faktörleri, 2008:51-52).
(https://uteddergi.com/*havacılıkta-dirty-dozen-kavrami/,2018)