İkinci Meşrutiyetin ilanı ile havacılığın gelişmesi yaklaşık aynı dönemde gerçekleşir. Trablusgarp, Balkan ve Birinci Dünya Savaşı sonrası Milli Mücadele boyunca da havacılığın savunma için önemi giderek artan bir biçimde anlaşılır. Bu nedenle İkinci Meşrutiyet ile Cumhuriyetin ilk dönemi boyunca basında havacılığa çok rağbet gösterilir. Hem gazetelerde hem de mizah dergilerinde havacılıkla ilgili birçok da karikatür yayınlanır. Bu yazı dizimizde havacılığın ilk döneminde yayınlanan karikatürleri incelemeye çalışacağız.

İkinci Meşrutiyetin ilanından sonra hızla artan karikatür ve mizah dergilerinde havacılıkla ilgili birçok karikatür yayınlanır. Bu karikatürlerin bir kısmında havacılık bir yan konudur; yani asıl konuyu açıklamak ya da desteklemek için kullanılır. Önemli bir kısmı da doğrudan havacılıkla ilgilidir. Kimi havacılıkla ilgili bir gelişmeyi duyurur, kimi de havacılığın önemine vurgu yapar. Dönem basını ve mizah dergilerinde gördüğümüz karikatürleri değerlendireceğimiz ve birkaç sayı sürecek yazı dizimize İkinci Meşrutiyetten sonra yayınlanan karikatürlerle başlıyoruz.

Kalem Dergisi

İkinci Meşrutiyet sonrasında yayın hayatına başlayan dergilerden biri olan Kalem, karikatür tarihimizin en önemli araştırmacısı Turgut Çeviker’e göre “Modern Türk karikatürünün doğumevidir.” Logosunun üstünde “Perşembe günleri neşrolunur” ibaresi vardır. 1908 ile 1911 yılları arasında 130 sayı yayınlanan Kalem’in kurucuları Salah Cimcoz ve (Celal) Esat (Arseven)’dir. Oldukça geniş bir kadrosu olan Kalem’in yazar ve şairleri arasında Salah Cimcoz, Mithat Cemal (Kuntay), Refik Halit (Karay), Hüseyin Rahmi (Gürpınar), Ahmet Rasim, Pier Loti gibi efsane isimler vardır. Karikatürlerde ise Cemil Cem, Sedat Nuri (İleri), L. Andres, Damat Fahir Bey, Phatrekas, İon, Platon, A. Rigopulos, A. Scarselli, Rodleb, d’Ostoya, Scham, Lâl, Fahretto, İzzet Ziya, İdis, H. Yan, Mirrıurite, Ali, Y. Hikmet, Ali Dino ve M. F. İmzaları görülür.

Balonlar ve zeplinler

Kalem’de yayınlanan havacılık karikatürlerinin birçoğunda havacılık yan tema olarak kullanılmıştır. Dönemin çeşitli siyasi olaylarını açıklamak için havacılıkla ilgili gelişmeler veya olaylar kullanılmıştır. Bu karikatürlerin önemli bir kısmında da, “tayyare” henüz yaygınlaşmadığından olacak, balon veya zeplinler görülür.

Karikatür 1

7 Teşrin-i Sani 1324 (20 Kasım 1908) tarihli Kalem’in 12. sayısının 7. sayfasında yayınlanan iki karikatür de savaşı ve siyasi gerginlikleri anlatırken havacılığı kullanmıştır. Her iki karikatür de yabancı yayınlardan iktibas edilmiştir.

Üstteki karikatür (Karikatür 1) Osmanlı coğrafyasındaki dağılmayı anlatır. Cami siluetleriyle süslü İslam coğrafyasından rüzgârın yardımıyla uzaklaşan balonların üzerinde Girit, Bosna ve Bulgaristan yazılıdır. Karikatürün üstünde sayfanın kategorisini de gösteren “Ecnebi karikatürlerden” ibaresi görülür. Altında ise Osmanlıdan yarışırcasına ayrılmaya çalışan bölgelere işaret eden “Balkanlarda beynelmilel balon yarışları” ifadesi vardır. Karikatürün Ekim 1908 tarihli “Lustige Blatter gazetesinden” alıntılandığı da belirtilir.

Alttaki karikatürde (Karikatür 2) ise bir çocuk olarak çizilen Avrupa’nın silahlanmasına dikkat çekiliyor. Kasım ayı sonunda yayınlanan bu karikatürde yaklaşan 1909 yılına karamsar bir bakış söz konusu. “Çocuk Avrupa”, oyun kâğıtlarından kurduğu “Sulh Sarayı” ile oynarken, yerlerde top mermileri, duvarda ise yeni model, savaş gemileri, toplar ve tabii ki bir savaş zeplininin çizimleri görülüyor. Paris Rire gazetesinden alıntılanan bu karikatürün önemi, zeplinlerin tehlikeli birer savaş aracı olarak görülmeye başlandığını göstermesidir. Henüz tayyare bir savaş aracı olarak çizilmeye başlanmamıştır.

Elli sene sonra Türkiye

Kalem’in 12 Kanun-i Evvel 1324 (25 Aralık 1908) tarihli, 17. sayısının 8. sayfasında yayınlanan bir karikatürse (Karikatür 3) gelecekten haber veriyor. “50 sene sonra Türkiye” başlıklı ve muhtemelen İstiklal Caddesi’ni tasvir eden karikatürde, ilk göze çarpanlar, tayyare kullanan çarşaflı bir Osmanlı kadını ve tasmasından kanatlardan birine bağladığı köpeği...

Karikatür 2

Karikatür 3

1958 yılının Türkiye’sinde ne uçakların ne de otomobillerin modelleri değişmiştir. Tam olarak 1900’lerin ilk uçak ve otomobil modelleri çizilmiş, 50 sene sonrası için teknolojik bir gelişme öngörülmemiştir. Bu konudaki istisnaların ilki minik bir balonla havada asılı duran ve “hava trafiğini” idare eden trafik polisidir. İkincisi ise gövdesine “La Tanine Beicos” yazılmış zeplin. Bu zeplinin özellikle arka kısmı dönem zeplinlerinde olmayan, bir çeşit üçlü egzoz ya da roket sistemine sahip… Karikatürün gelecekle ilgili en önemli öngörüsü ise, havacılığın gündelik hayata yapacağı katkıya dikkat çekmesi ve bugün bile ulaşmayı ancak hayal ettiğimiz Jetgiller tarzı bireysel hava araçlarını müjdelemesidir.

Karikatür 4

Suni rüzgârla püskürtülen balonlar

1 Kanun-i Sani 1324 (14 Ocak 1909) tarihli Kalem’in 6. sayfasında yayınlanan ve iktibas edildiği dergi belirtilmemiş “ecnebi karikatür”de (Karikatür 4) Almanya ve Fransa arasında, birbirlerinin balonlarını “tard” etmek için suni rüzgâr makinaları geliştirdikleri belirtiliyor. Karikatürde rüzgârın gücüyle uçuşan ve düşen balonlar görülüyor. Bu karikatür, muhtemelen aslı olmayan bir haberle ilgili olsa da doğrudan havacılık hakkındaki ilk karikatürlerden biri olduğu söylenebilir.

Sadaret balonları…

Kalem’in 23 Nisan 1325 (6 Mayıs 1909) tarihli 35. sayısının kapağında ise renkli ve güzel bir karikatüre (Karikatür 5) yer verilmiş. Karikatürün altında “Sadaret Balonları” başlığıyla şunlar yazıyor: “Hava böyle eserse Babıali’ye yanaşmak kabil değil.”

Kalem’in önemli karikatürcülerinden d’Ostoya imzalı karikatürde 31 Mart olayı sonrasında hükümet çalışmaları konu edilmiş. Miladi takvime göre 13 Nisan’da başlayan olaylar, 24 Nisan’da Hareket Ordusu tarafından bastırılmıştı. İsyan sırasında Tevfik Paşa Hükümeti görevdeydi ve 31 Mart sonrasında uzun süre yaşayamadı. Tevfik Paşa’nın sadrazamlıktan ayrılmasından sonra yerine yeniden Hüseyin Hilmi Paşa atanır. İşte bu belirsizlik ve sadrazam arayışları esnasında yayınlandığı anlaşılan karikatürde sadrazam adayları birer zeplin/balon karışımı hava aracında görülüyor. Araçların üstünde de sadrazam namzetlerinin ismine atıfla, “Kamiliye”, “Saidiye” yazıları görülüyor. Bu karikatür de havacılığın siyasi olaylarla ilgili karikatürlerde yardımcı olarak kullanılmasının tipik bir örneğidir. 31 Mart olayları sonucunda II. Abdülhamit de tahttan indirilmiş, yerine V. Mehmet Reşat padişah olmuştur. Bu olay sonrasında Abdülhamit hakkındaki karikatürler oldukça acımasızlaşacaktır. Bu karikatürlerin bir kısmında ise havacılıkla ilgili öğelere de rastlanır.

Önümüzdeki sayı II. Meşrutiyet dönemi havacılık karikatürlerine devam edeceğiz…