Hava trafiğinde yakalanan büyüme ivmesine karşılık olarak beklenmedik olaylar ve acil durum sayılarında da doğru orantılı bir artış gözlenmektedir. Sivil hava trafiğine açık her havaalanı için gerçekleşen operasyonların ve faaliyetlerin tümünü kapsayacak şekilde acil durum planları oluşturulmuştur. Acil durum planının hazırlanması ve bu teknik yapılanmanın yürütülmesinde tek tip bir uygulama sağlanması son derece önemlidir.

 Bu kapsamda hava trafik kontrolörlerinin, olağanüstü durumlar karşısında görev ve sorumluluklarını tam olarak yerine getirebileceği rehber bilgiler oluşturul­muştur. Amaç var olan bilgilerin tazelenmesi, hizmet­te standart bir düzeyin yakalanması ve en önemlisi uçuş emniyetini sağlama ve artırma konusunda birimlerin geliştirilmesidir. Hava trafik hizmeti veri­lirken bir olayın çözümünde teorik bilgilerin yanı sıra yaşanmış benzer nitelikteki hadiselerden çıkarılan de­neyimlerin de katkısı kuşkusuz önemlidir. Uluslararası tecrübeler bu bilgilerin oluşturulmasında önemli bir referans oluşturmaktadır.

Hava trafik kontrolörleri acil durum halinde,

• Acil durumun farkına varmak ve türünü tespit etmek.
• Acil durumun gerektirdiği ayırmaları uygulamak
• Eğer gerekliyse frekansta sessizliği sağlamak, kokpitteki acil eylemler için uçuş ekibini gereksiz meşgul etmemek
• Acil durumu ekip şefine, ilgili diğer ünitelere ve sektörlere bildirmek
• Uçuş ekibine maksimum destek sağlamak
• Pilotlara problemi çözebilmeleri için yeterli zaman vermekle sorumludur.

Hava trafik hizmeti verirken karşılaşılabilecek acil durumlar ve beklenmedik olayları şu şekilde sıralaya­biliriz.

Muhabere Kaybı/Communication Failure

Radyo kaybı durumunda pilot gönderme yapabilir ancak mesaj alamayabilir, mesaj alabilir ancak gön­derme yapamayabilir ya da haberleşme sessiz olarak

gerçekleşebilir. Mümkün olan en kısa zamanda uçak transponder kodu olan A7600`ü bağlar ve radyo kaybı yaşadığı bilgisini bu şekilde hava trafik kontrolörüne aktarılmış olur. Hava aracı ineceği meydan için yayın­lanmış yaklaşma usulünü uygular ve inişini gerçek­leştirir. VMC (Görerek Meteorolojik Şartlar) şartlarında radyo kaybına uğrayan pilot uçuşuna devam edebil­mektedir. Fakat ucagin A7600 transponder kodunu bağlayarak kendisine en yakın meydana inmesi, inişini de en kısa zamanda hava trafik hizmet ünitesine bil­dirmesi gerekmektedir.

Acil Alçalma (Emergency Descent)

Pilot herhangi bir nedenden ötürü ikazda bulunma­dan alçalmaya başlayabilir ve acil durumu ifade eden transpondır kodu olan A7700`ü bağlamayı unutabilir. Bu durum hava aracının rota dışına çıkmasına ya da pilotların basınç problemi nedeniyle konuşamama­larına neden olabilir. Hava trafik kontrolörleri sorun tespitinden sonra diğer hava araçlarını bu durumdan korumak için gerekli tedbirleri almalı ve gerekiyorsa kaçındırma eylemini yapmalı ya da trafik bilgisini diğer hava araçlarına vermelidir.

Tıbbi Acil Durum (Medical Emergency)

Uçakta bulunan yolcuların herhangi bir sağlık prob­lemi yaşamaları durumunda pilotlar tıbbi acil du­rum (medical emergency) bilgisini hava trafik kontro­lörüyle paylaşır. Hastanın sağlık durumu, yaşı, cinsiyeti hakkındaki ilk bilgiler temin edilir ve ambulans, doktor temin edilmesi için koordinasyon kurulur. Pilotlardan birinin tıbbi bir problem yaşaması halinde talimatların uygulanabilmesi için hava aracına zaman tanınmalı, pilotun talepleri en kısa sürede karşılanmalıdır. Pilot en yakin limana inme kararı almışsa meydan bilgileri hızlı bir şekilde temin edilmelidir.

Kanunsuz Girişim/Unlawful Interference

Uçak kaçırılması durumunda pilotun rota dışına çık­ması, verilen talimatları uygulamaması durumuyla karşılaşılabilir.

Buzlanma/Icing

Uçak ani buzlanma nedeniyle seviye ve yön değişik­liği isteyebilir hatta bazen hava trafik kontrolöründen talep dahi edemeden acilen seviyesini değiştirir ki bu tehlikeli bir durum arz edebilir. Kokpit camı buzla kaplanabilir, kokpit görüşü limitli olabilir. Buzlanma durumlarında pilotlar genelde alçalış ve tırmanışla­rını belirli oranlarda yapar ve sabit bir seviye ya da irtifada uçmak istemezler. Bu durum, hava aracının daha yüksek bir yaklaşma ve iniş hızına sebep olabilir. Buzlanma problemi yaşayan hava aracının bekle­meye alınmaması, sürekli bir alçalış ya da tırmanışta tutulması gerekir. Buzlanma yaşanan irtifalar ya da bölge hakkında diğer hava araçlarının bilgilendirilmesi gerekir.

İniş Takımı Problemleri/Landing Gear Problems

Bazı teknik aksaklıklar hava aracının iniş takımlarının açılmamasına neden olabilir. Böyle bir durumda hava aracı pas geçebilir, iniş takımlarının durumu meydan kontrol ünitesi (kule) tarafından görülebilsin diye hava aracı alçak geçiş yapabilir. İniş öncesi pilotlar ağırlığı azaltmak amacıyla havada yakıt boşaltma talebinde bulunabilirler. Hava trafiği inecek olana hava aracının pistte kalma ihtimaline göre düzenlenir. Bazı durum­larda iniş takımlarındaki problem giderilemez ve hava aracının gövde üzerine iniş yapabilmesi için pistin köpükle kaplanması konusunda gerekli koordinasyon yapılır.

Yakıt Boşaltma

Kalkıştan sonra hava aracının acil bir durum yaşaması halinde pilot ön müsaade alamadan ağırlığını azalt­mak için yakıt boşaltmaya başlayabilir. Yakıtın cinsi, miktarı ve yakıt boşaltmanın ne kadar süreceği öğ­renilir. Hava trafik kontrolörleri yakıt boşaltacak hava aracını mümkün olduğunca yerleşim birimlerinden uzakta tutar ve genellikle su üzerinde işlemin gerçek­leştirilmesine özen gösterir. Yakıt boşaltmanın 6000 feet ve üzerinde bir irtifada yapılması ve diğer hava araçlarından ayırma limitleri dahilinde uzak tutulması gerekir.

Yıldırım Çarpması

Yıldırım çarpması durumunda hava aracının elektrik sistemi ile ilgili problem yaşaması ya da hava trafik kontrol merkezi ile irtibatı kaybetmesi söz konusu olabilir. Yıldırım çarpması durumunda pilotların geçici körlük yaşama riskleri vardır, hava aracının seyrüsefer sistemleri zarar görebilir. Bu durumda hava aracının divert (yedek meydana gitme ya da kalkış yaptığı mey­dana geri dönme) talebi olabilir.

Önleme

Uçuş amacı belli olmayan, hava sahasını ihlal eden trafiklere scramble kolu aracılığıyla önleme yapılmak­tadır. Önlenen hava aracı tek ya da çift yönlü muha­bereyi kaybetmiş olabilir, kanunsuz girişime uğramış olabilir ya da acil bir durum yaşıyor olabilir. Hava trafik kontrolörü 121.5 acil durum frekansından ve mevcut tüm frekanslardan önlenen hava aracıyla irtibat kur­maya çalışmalıdır. İrtibat varsa önlenen hava aracına durum bildirilmeli, askeri ünitelerle temas halinde olunmalıdır. Önlenen aracın diğer FIR`lara (Flight In­formation Region) girme durumu varsa diğer üniteler durumdan haberdar edilmelidir.

Kus¸Çarpması / Bird Strike

Kuş çarpması uçuş güvenliğini etkileyen önemli olay­lardan biridir ve büyük maddi hasara ve bazı durum­larda can kayıplarına yol açabilir. Kuşun büyüklüğü ve uçağın neresine çarptığı da önemlidir. Çarpışmaların büyük bir çoğunluğu hava araçlarının kalkış ya da inişleri esnasında oluşmaktadır. Kuş çarpmalarına en fazla yer yüzeyi ile 1000 feet arasında rastlanır. 1000 ile 5000 feet arasında bu risk azalır ve 5000 feetin üze­rinde göç yolları dışında kuş çarpma riski çok daha az olmaktadır. İlkbahar ve sonbahar mevsimlerinde bu risk daha fazladır. Çarpmaların çoğunluğunun etkisi hava aracının öne bakan kısımlarında kendini göste­rirken, birçok durumda da kuş, hava aracının motoru tarafından emilir ve motor panellerinin ve gövdesinin hasara uğramasına neden olur. Darbenin kuvveti, çarpan hayvanın ağırlığına, darbe esnasındaki hızın farkına ve yönüne bağlıdır. Kuş çarpması uçağın kont­rolünü, frenlerini, iniş takımlarını ve flaplerini olumsuz etkileyebilir. Kabin camı dolayısıyla pilotlar zarar göre­bilir operasyon zorlaşabilir ve pilot acil iniş talebinde bulunabilir. Bu bağlamda pek etkili olmasa da havaa­lanlarında kuş savar sistemleri kullanılmaktadir. Kuş radarlarının yaygınlaştırılması planlanmaktadır. Kalkış ya da iniş anında pilot tarafından kuş çarpması rapor edilmişse pist kontrolünün hemen yaptırılması gerek­mektedir.

Hidrolik Problemi / Hydraulic Problems

Hidrolik problemi teknik bir nedenden veya kus¸çarp­ması gibi harici bir etkenden kaynaklanabilir. Hidrolik problemi flaplerin, aileron, spoiler, elevator, frenler ve ön dikmenin kumanda edilememesine neden olabilir.

Düşük Yağ Basıncı

Motor arızasına neden olabileceği için motor tedbir amaçlı kapatılabilir

Frenleme Problemleri / Braking Problems

Frenleme veya kaymayı önleyici sistemlerdeki prob­lemler genelde hidrolik arızasından kaynaklanmakta ve genellikle yaklas¸ma safhasından önce tespit edi­lememektedir. Uçağın inis¸mesafesi, lastik patlaması ihtimaline kars¸ı normal mesafeden daha fazla olabilir. Bu durumda hava trafik ünitesi tarafından birden fazla pist seçenegˆi varsa en uzun olanın seçilmesi anlamlıdır. Uçagˆın lastiklerinde meydana gelecek bir hasar, pist dışına çıkma ile sonuçlanabilir, gerekli gu­venlik onlemlerinin alinmasi gerekmektedir. Böyle bir durumda tekerlek veya frenleme problemi olan uçak pistin kullanımını etkileyeceğinden diğer uçaklara öncelik vermek doğru bir karardır.

Kuyruk Çarpması

Kuyruk çarpması sonucu uçak gövdesinde çatlaklar oluşabilir, kabin basıncının ayarlanmasında problem yaşanabilir. Pilotun bu durumda düşük hızda uçmayı talep etmesi, yakıt boşaltma talebi, kalkış meydanına geri dönme isteği olabilir. Hava trafik kontrolörlerinin çarpma sonrası pistte herhangi bir parça olma ihtima­line karşılık pist kontrolünü yaptırması gerekir.

Motor Arızası / Engine Failure

Kalkış esnasında bu problemin yaşanması halinde motorlarda büyük oranda performans kaybı yaşana­cağı için hava aracı dönüşlerini daha geniş yapabilir. Pilotun karar alma süreci için zamana ihtiyacı olur ve hava aracının acil bir geri dönüş talebi olması ihti­maline karşılık meydandan fazla uzaklaştırılmaması uygun olur. Eğer tırmanış, düz uçuş ya da alçalış es­nasında böyle bir problem yaşanırsa pilotun talepleri geciktirilmeden karşılanır ve o trafiğe öncelik verilir.

Kabin Basıncı Problemleri / Pressure Problems

Kabindeki basınç dengesinin bozulması oksijen kay­bına ve insan vücudundaki birim basıncın artmasına neden olur. Kabindeki ısı degˆişimi puslanma ve gö­rüs¸düs¸mesine neden olur. Kabindeki sabit olmayan maddeler havada uçuşur ve bu durum yaralanmalara sebep olabilir. Bu durumda kısa sureli bilinç kayıpları­nın yaşanması olasıdır. Bilinç kaybı süresi uçulan irtifa, hasarın büyüklügˆü ve uçağın gövde büyüklügˆüne bagˆli olarak değişebilir. Yüksek seviyelerde (+14000 feet) basınç problemi ile kars¸ılas¸an pilot; tırmanıs¸ta ise hemen tırmanışı durdurup alçalma talep edebilir. Uçus¸seviyesine bagˆlı olarak çok yüksek varyo ile alçalma yapılabilir.

Bomba İhbarı / Bomb Warning

Herhangi bir bomba ihbarı durumunda hava aracı tırmanışı durdurup ani seviye değişikliği talebinde bu­lunabilir ya da pilot uygun en yakın meydana iniş tale­binde bulunabilir. Hava trafik kontrolörleri bu durumda bomba ihbarı yapılmış hava aracından diğerlerini uzak tutup, ayırmaları arttırabilir. Eğer gerekliyse pilota inmek istediği meydan bilgileri verilir ve pist etrafında emniyet şeridi oluşturulur. Hava aracında tehlikeli bir madde olup olmadığının teyidinin de yapılması gerek­mektedir.

Yakıt Problemleri / Fuel Problems

Bir uçakta bulunan yakıt miktarının, planlanan uçus¸un sonunda güvenli bir s¸ekilde inişin gerçekles¸tirilmesine imkan veremeyecek kadar az oldugˆu durumları ifade eder. Kalan yakıt miktarına göre uçağın mümkün ol­duğunca hızlı bir şekilde inişini gerçekleştirmesi sağ­lanır. Ön rüzgar beklenenden daha fazla olup, yakıtın daha fazla harcanmasına neden olabilir. Pompa siste­mindeki teknik sorunlar da yakıt problemi yaşanma­sına neden olabilir. Pilot acil durumun derecesine bağlı olarak “Pan Pan Pan” ya da “Mayday Mayday Mayday” ifadelerini kullanır.

Motor / Apu Yangını / Engine Or Apu Fire Cockpit

Bu durumda hava trafik kontrolörünün yapması gere­ken is¸ler pilot kararına göre s¸ekillenecektir. Bu prob­lemin yaşanması durumunda frenler ısınabilir, yolcu tahliyesi yapılıp pist kapatılabilir, etrafta bulunan diğer hava araçları uzaklaştırılır. Havada motor yangını ile karşılaşılması durumunda kabin basıncı problemi, irti­fa kaybı olabilir. Hatta hava aracı tek motorla uçuşuna devam etmek zorunda kalıp, en yakın meydana divert edebilir. Acil duruma göre hava aracı meydan dışında da bir alana inmek zorunda kalabilir.

Kalkış İptali

Hava aracı rule kaçırma problemi yasayıp pist dışına çıkabilir, hava aracının frenleri ısınabilir, tekerleği pat­layabilir, pist içinde kaldığı için uçağın çekilmesi gere­kebilir. Bu durumda eğer aynı piste iniş trafikleri alını­yorsa, trafikler pas geçirilir ve problem yaşayan trafik pistten alınıncaya kadar diğer hava araçları bekletilir ya da varsa alternatif piste yönlendirilebilir. Bazen pistin bir başka hava aracı, hayvan ya da iş araçları tarafın­dan ihlal edilmesi de kalkış iptaline neden olabilir.

Kokpitte Duman-Yangın / Smoke Or Fire In The Cockpit

Kokpitteki duman veya yangın acil durum yaratır ve acil olarak alçalma ve iniş gerektirebilir. Duman ve zehirli gazlara karşı uçus¸ekibi oksijen maskelerini takar, kokpit içindeki cihazları okuma ve görüs¸zayıfla­yabilir. Bu nedenle pilot tamamen hava trafik kontrolö­rünün talimatlarına ihtiyaç duyabilir.

Elektrik Problemleri / Electric Problems

Elektrik problemleri; uçaktaki bir veya daha fazla je­neratörün bozulmasından ya da kısa devre gibi digˆer teknik aksaklıklardan ortaya çıkmaktadır. Uçaktaki elektrik kesintisi ya da güç kaybı acil bir durumdur. Bununla birlikte birçok uçak azaltılmış güçle uçak fonksiyonlarına devam edebilir.

Eğer pilot “standby power” ifadesini kullanırsa, uçagˆın ortalama 20-30 dakika için yedek batarya sisteminin oldugˆu anlas¸ılmalı, hava trafik hizmeti mümkün oldu­ğunca hızlı bir şekilde verilmelidir.