Bu yazımızda günümüz uçak motorlarının tamamına yakınında kullanılan ve motoru
kontrol eden sistemden, tam yetkili dijital elektronik kontrol sistemi olan FADEC’ten
bahsedeceğiz.
Full Authority Digital Engine Control (FADEC), uçak motorunu yöneten sistemin adıdır.
FADEC’in Türkçe açılımı tam yetkili dijital elektronik kontrol sistemidir. İlk çalıştırma anından
(start) kapatmaya (shutdown) kadar motorun tamamını bağımsız olarak yönetir. Sistemin
kumandası haricinde motora kumanda verilemez (manual override is not available). Kokpit
ile motor arasında herhangi bir mekanik rod veya çelik kablo bağlantısına ihtiyaç duymaz.
Sistemin beyni, EEC veya ECU olarak isimlendirilen elektronik kontrol ünitesi yani amiyane
tabirle bilgisayardır. Pek çok teknolojik gelişmede olduğu gibi FADEC sistemi de önce askeri
havacılıkta kullanılmış sonra sivil havacılıkta kullanılmaya başlamıştır. Ticari havacılıkta ilk
kullanımı Pratt & Whitney PW4000 motorudur.
FADEC, hava yoğunluğu, gaz kolu açısı, motordan ölçülen sıcaklık ve basınç değerleri ve diğer
pek çok parametreleri alarak çalışır. Girişler (inputs), EEC tarafından alınır ve saniyede 70
kata kadar ulaşan bir hızla analiz edilir. Yakıt akışı, statör kanadı konumu (VSVs), hava alma
valfi (bleed valve) konumu ve diğerleri gibi motor çalışma parametreleri bu verilerden
hesaplanır ve uygun şekilde uygulanır. FADEC ayrıca motorun çalıştırılmasını ve yeniden
başlatılmasını (relight) kontrol eder. FADEC’in temel amacı, belirli bir uçuş koşulunda
optimum motor verimliliği sağlamaktır.
FADEC, sadece verimli bir motor çalışması sağlamakla kalmaz, aynı zamanda üreticinin motor
sınırlamalarını programlamasına ve motorun sağlık (trend monitoring) ve bakım raporlarını
almasına izin verir. Örneğin, belirli bir motor sıcaklığının aşılmasını önlemek için, FADEC pilot
müdahalesi olmaksızın gerekli tedbirleri otomatik olarak alacak şekilde programlanabilir.
Dijital elektronik kontrol, klasik hidromekanik kontrole göre; çok daha hassas kontrole imkân
sağlar. Olası bir arıza veya performans düşümünü tahmin veya tespit ederek gerekli önlemi
alma kabiliyeti yeterliliği vardır.
Sistemin faydaları
Sistemin sağladığı faydalara örnek olarak; motorun otomatik olarak limit aşımlarına karşı
korumaya alınması, yakıt sarfiyatının azaltılması, start anında tüm korumaların devrede
olduğu otomatik starta imkan sağlaması, aynı motorun yapılacak bir ayarlama ile farklı thrust
ihtiyacı olan uçaklarda kullanılabilme imkanı, diğer uçak sistemleri ile uyumlu olması, uçuş
ekibinin iş yükünü azaltması ve en önemlisi güvenilirliğinin yüksek olması sayılabilir.
Güvenilirliği arttırmak için, yedeklemeli bir sistem dizayn edilmiştir. Yani motorumuzu
kontrol eden elektronik devrenin, aynı yeterlilikte bir yedeği daha vardır. Kanal olarak
isimlendirilen ve genelde 2 adet olan bu kısımlar, kendi başına motorun tüm kontrolünü
yapabilecek yeterliliktedir. Bu durum İngilizce’de ‘Redundancy’ olarak tanımlanmaktadır.
Başta da belirttiğimiz gibi FADEC bir sistemin adıdır. Sistemin en önemli parçası ECU –
Electronic Control Unit veya EEC – Electronic Engine Control (Engine Electronic Control)
denilen bilgisayardır. Sistemde, enerjiyi sağlayan alternatör, gaz kolu açısını bildiren resolver,
motor üzerindeki sensörler ve yakıtı ölçülendiren ünite (HMU veya FMU) sistemin parçaları
arasındadır. Bir sonraki yazımızda, sistemin çalışması, özellikle de EEC hakkında malumat
vermeye çalışacağız.